m-r-r.loxblog.comگروه گزارش ویژه سپیدار خبر- از مشرق. اسلام عزیزمان، گاهی نه به عنوان دینی که بدان بگروند، بلکه به عنوان مکتبی گسترده با ابعاد گوناگون معرفتی-فلسفی، اعتقادی، عرفانی، تاریخی، جامعه‌شناختی و ... مورد تحقیق اندیشمندان در جای‌جای جهان واقع شده است. آنه ماری شیمل (1922-2003) را حتماً به خاطر می‌آورید که در 19 سالگی مدرک دکترای خود در علوم اسلامی را از دانشگاه برلین دریافت کرد. وی که استاد هاروارد آمریکا بود، سفرهای زیادی به خاورمیانه داشت چرا که به عرفایی چون مولانا جلال‌الدین بلخی علاقمند بود و کتب متعددی از جمله «فیه ما فیه» مولانا را به آلمانی ترجمه کرد تا همگان را از آنچه او مجذوبش شده بود،‌ آگاه کند. اما سخن ما در این نوشتار پیرامون شخصیتی است که کمتر با آن آشنا شدیم در حالی که یکی از بزرگترین متخصصان غیرمسلمانِ عرفان و عقاید اسلامی در قرن 20 بود.

توشی‌هیکو ایزوتسو پرفسور بازنشسته در دانشگاه ژاپنی کئو و نویسنده‌ای برجسته بود که در تعالیم فلسفی و ماورائی به ویژه مکتب صوفیسم در دین اسلام، مکتب ودانتا (حکمت الهی) در آیین هندو، کابالیسم در دین یهود، شاخه مهایانه (راه بزرگتر) در آیین بودا (مخصوصاً ذِن) و نهایتاً تائوئیسم (مکتب چینی) تخصص داشت. نوشته حاضر بررسی مختصری از زندگی و اندیشه‌های وی است تا ما را هر چه بیشتر با دنیای بزرگ اندیشه‌ دینی از یک سو و روش‌های متنوع دانشگاهی در فهم و تبلیغ اسلام از سوی دیگر آشنا سازد.

ایزوتسو در آغازین سال جنگ جهانی یعنی 4 مه 1914 در ژاپن به دنیا آمد و از آنجا که پدرش به تمرین ذن می‌پرداخت، از همان ابتدا با بودیسم آشنا شد چرا که پدرش وی را به تمرین مدیتیشن و مطالعه متون کلاسیک در این زمینه واداشت. وی پس از تغییر رشته از اقتصاد به ادبیات انگلیسی در دانشگاه کئو واقع در توکیو مدرک لیسانس خود را دریافت کرد و در همانجا تا استادی پیش رفت. در واقع این تغییر رشته واکنش وی به خانواده‌اش بود که به عرفان شرقی وابسته بودند و وی می‌خواست سر از عرفان غربی دربیاورد از این رو کتابی نیز در دو جلد برای معرفی عرفان یونانی برای ژاپنی‌ها نگاشت. جالب است که علاقه وی به عرفان که ناشی از آشنایی وی با بودیسم بود، نه تنها در این تلاش وی برای فهم مکاتب غربی مشهود است بلکه پس از آن نیز که عمده آثار وی مربوط به مکاتب شرقی حتی مکاتب فلسفی و دینی است، باز هم نقطه تمرکز وی جنبه‌های عرفانی از دنیای شرق است.

توشی‌هیکو بین سال‌های 1951 تا 1958 میلادی ترجمه مستقیم قرآن کریم از زبان عربی به انگلیسی را برای نخستین بار انجام داد. مدت زمان چنین ترجمه‌ای نشان می‌دهد وی این کار را با دقت بسیار در انتخاب الفاظ و عبارات صورت داده، بنابر این عجیب نیست که اثر وی رایج‌ترین منبع پژوهشگران مطالعات اسلامی در ژاپن شده است.
 

ایزوتسو علاوه بر ژاپن در دو کشور دیگر نیز به تحصیل و تدریس پرداخت: یکی دانشگاه مک‌گیل در مونترال کانادا که در 1975 حائز مدرک پرفسوری فلسفه اسلامی شد و دیگری به مدت حدود 10 سال در انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران واقع در تهران بود؛ انجمنی که با مدیریت سید حسین نصر به بازنشر و تعلیم فلسفه شرق (به ویژه ایران باستان)، فلسفه اسلامی و فلسفه غرب می‌پرداخت. ایزوتسو در مدت حضور خود در ایران به تدریس اصول فسلفه تطبیقی به زبان انگلیسی، ذن و آرای عرفایی چون ابن‌عربی پرداخت، ضمن اینکه در کنار تدریس به کار ترجمه برخی آثار غزالی و ملاصدرا به زبان ژاپنی مشغول بود.
 

توشی‌هیکو با ظهور انقلاب اسلامی به ژاپن بازگشت و از آن پس عمده آثار مهم و بدیع خود را منتشر ساخت. ایزوتسو اوایل سال 1993 میلادی در وطن خود درگذشت.

عمده ژاپنی‌ها به بودیسم و یا شینتوئیسم گرایش دارند. شینتوئیسم ریشه در فرهنگ باستانی ژاپن دارد ولی بودیسم از چین و کره به ژاپن سرریز کرد و به تدریج توسط شینتوئیسم به رسمیت شناخته شده و با آن به هماهنگی رسید به گونه‌ای که برخی از ژاپنی‌ها خود را معتقد به هر دو می‌دانند. یکی از علل گرایش توشی‌هیکو به بررسی اشتراکات مکاتب عرفانی شاید همین هماهنگی میان دو مکتب بودیسم و شینتوئیسم در ژاپن بوده است.
 

زندگی روزمره مردم ژاپن در بیرون منزل فارغ از رنگ مذهبی است گر چه رعایت آداب در تعاملات اجتماعی به ویژه احترام به والدین از اصول رایج در میان ژاپنی‌ها است. نمادها و عبادت‌های مذهبی جمعی عمدتاً در مناسبت‌هایی چون تولد، عروسی، مرگ، سال نو، اعیاد مذهبی و مانند آن اجرا می‌شود. مردم دست کم در ابتدای سال به معابد خود سر می‌زنند. در یک نگاه کلی، ادیان در ژاپن رنگ اخلاقی و عرفانی قدرتمندی دارند یعنی بیش از آنکه شریعت و احکام باشند، از سویی اخلاق و از سوی دیگر باورهای ماورایی را شامل می‌شوند.

آمار دقیقی از مسلمانان ژاپن در دست نیست چرا که دولت و مردم این کشور تمایل چندانی برای برجسته‌سازی اختلافات مذهبی ندارند با این حال تعداد آنان را تا 10 سال پیش حداکثر حدود 100 هزار تخمین زده‌اند. اگر چه گسترش مسلمانان در این کشور پس از 1870 میلادی و با آغاز مهاجرت‌های تجاری به این کشور کلید خورد، اما مسجد جامع توکیو در سال 1938 و حدود 40 سال بعد نیز مرکز اسلامی ژاپن پایه‌گذاری شد.

از آنجا که ژاپنی‌ها گرایش ویژه‌ای به رعایت آداب اجتماعی و همچنین مدرنیته دارند (ژاپن پیشرفته‌ترین کشور جهان از نظر فناوری است)، مسلمانانی که صورت خود را به خوبی اصلاح کرده، با خوشرویی صحبت کنند و با زبان ژاپنی آشنا باشند، برخورد خوبی از طرف ژاپنی‌ها دریافت می‌کنند. از آنجا که 80 تا 90٪ مسلمانان ژاپن از مهاجران بوده و در نتیجه ریشه و نژاد و زبان متفاوتی با یکدیگر دارند، اتحاد و همکاری میان آنها برای شناساندن تعالیم غنی اسلام به ژاپنی‌ها با مشکلاتی روبرو است.

توشی‌هیکو علاوه بر زبان ژاپنی به دلیل حافظه فوق‌العاده در کنار استعداد بالا و علاقه وافر به مطالعات زبانشناختی که وی را به انتخاب رشته ادبیات در دانشگاه کئو کشاند، بر بیش از 30 زبان تسلط داشت از جمله عربی، فارسی، انگلیسی، چینی، سانسکریت،‌ یونانی و روسی. وی پژوهش‌های متعدد میدانی در آسیا،‌ خاورمیانه (به ویژه ایران)، هند، اروپا و آمریکای شمالی صورت داد و در یک رویکرد کلان‌نگر فلسفی به بررسی تطبیقی ادیان از طریق مقایسه دقیق زبان‌شناختیِ متون سنتی نائل آمد.
 

برجستگی وی در فهم و ارائه مکاتب فلسفی و عرفانی شرقی ناشی از فهم عمیق وی از متون اصلی است که آن به نوبه خود، پیش از هر چیز نتیجه گیرایی بالای وی در زبانشناسی است. نشانه چنین گیرایی بالایی روایتی تاریخی از زندگی وی است که بیان می‌کند وی پس از پایان دوره آموزشی گرامر عربی در عرض یک ماه موفق شد تمام قرآن کریم را به زبان اصلی بخواند. تصور کنید آیا یک جوان فارسی‌زبان معمولی می‌تواند چنین کاری را پس از پایان دوره آموزشی گرامر زبان لاتین در مورد کتب عهد عتیق و عهد جدید انجام دهد؟! بگذریم که هنوز برخی جوانان ما نمی‌تواننند قرآن کریم که کتاب زندگی ما مسلمانان است به زبان عربی خوانده و ظرافت‌های معنایی آن را درک کنند.

- «مفهوم ایمان در تعالیم اسلامی» (1965)
- «وجود در ذهن و عین» (1971)
- «نظریه زیبایی در زیبایی‌شناسی کلاسیک ژاپن» (1981) به همراه تویو ایزوتسو که به توجه به شهرت وی همزمان در لاهه هلند، بوستون آمریکا و لندن منتشر شد
- «صوفیسم و تائوئیسم: بررسی تطبیقی محوری‌ترین مفاهیم فلسفی» (1983)
- «بر اساس تصاویر: روش‌های تفکر در شرق دور» (1988) به همراه هِلموت ویلهلم
- مجموعه مقالات با عنوان «آفرینش و نظم بی‌زمان اشیا» که در 1994 میلادی پس از مرگش منتشر شد.
- و چند اثر در مورد تعالیم بودیسم

عمده آثار وی ابتدا توسط مؤسسه مطالعات فرهنگی و زبان‌شناختی کئو منتشر شده و سپس ناشرانی در اروپا و آمریکا آن را بازنشر داده‌اند.

مقالات متعددی نیز از وی به چاپ رسیده است از جمله «آفرینش در آثار ابن‌عربی» که در مجموعه مقالات از اندیشمندان مختلف با نام «تماشای خدا در همه‌جا:‌ مقالاتی پیرامون طبیعت و تقدس» به چاپ رسیده است.

• وی بارها گفت که باور دارد بسیاری از اصول خاص و مورد توجه که یک گروه فکری و دینی، خود را با آنها می‌شناسد و تفاوت خود را با دیگران در آنها می‌جوید، در عقاید و باورهای گروه‌های دیگری که در ظاهر کاملاً متفاوت با گروه اول هستند، وجود دارد منتها با نقابی متفاوت و الفاظی متمایز. وی می‌گفت اگر مردم جهان این حقیقت را می‌فهمیدند بیشتر با یکدیگر رفیق می‌شدند.

• دو اثر مهم ایزوتسو عبارت است از‌‌‌ «صوفیسم و تائوئیسم» و مجموعه مقالات. وی در کتاب «صوفیسم و تائوئیسم» با بهره‌گیری از یک روش ابتکاری در بررسی تطبیقی مکانب فلسفی و عرفانی نشان داد اگر چه ارتباط تاریخی مشخصی میان این دو مکتب وجود ندارد، ویژگی‌ها و الگوهای مشترکی در تعالیم آنها وجود دارد که می‌توان بر اساس آن یک دیالوگ فلسفی و معنوی را از ورای زمان و مکان برقرار کرد. این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بررسی افکار هستی‌شناختی ابن‌عربی به عنوان بحث‌انگیزترین اندیشمند مسلمان؛ بررسی افکار دو متفکر بزرگ تائوئیست یعنی لائو تزو و چوانگ تزو؛ بررسی تطبیقی این دو مکتب. سید حسین نصر در مورد این اثر می‌نویسد:«این کتاب مقایسه عمیق میان تعالیم چینی و اسلامی را برای اولین بار در قالب یک پژوهش مدرن انجام داده است... از زمانی که این کتاب منتشر شده است همه آثار بعدی پیرامون ابن عربی و عقاید صوفیسم را تحت تأثیر خود قرار داده است.»

• بیایید با دقت بیشتری در مورد ارتباط زبان‌شناسی با فلسفه تطبیقی از منظر توشی‌هیکو ایزوتسو نگاه کنیم. در زمان وی فلسفه تطبیقی در مراکز علمی از قوت چندانی برخوردار نبود و علت آن نیز فقدان یک روش‌شناسی نظام‌مند در این حوزه علمی بود. بنابراین گام نخست در این زمینه، تأسیس یک بنیان مشترک برای بررسی تطبیقی ادیان متنوع بود که ایزوتسو آن را متافلسفه یا فلسفه‌ی فلسفه می‌نامد یعنی از چهارچوب مکاتب فلسفی خارج شویم و مطالعه خود بر روی ماهیت خود مکاتب فلسفی انجام دهیم. وی برای این کار از زبان‌شناسی کمک می‌گیرد زیرا هم زبان‌شناسی مورد علاقه وی است، هم زبان،‌ یک امر مشترک انسانی است که کمتر از رشته‌های دیگر از یک اندیشه فلسفی خاص تأثیر پذیرفته است و هم زبان، ابزار تولید فکر از جمله تولید فلسفه است. 

ایزوتسو برای اینکه از زبان‌شناسی در متافلسفه بهره گیرد و نهایتاً به هدف خود در مطالعه تطبیقی میان مکاتب مختلف نائل آید، ابتدا به کشف ساختار بنیادین هر مکتب بر مبنای فهم مفاهیم کلیدی آن از طریق زبان‌شناسی ویژه خود (توجه به فرآیند تولید زبان) پرداخته و سپس آن ساختارهای بنیادین را با یکدیگر  قیاس می‌کند تا نقاط اشتراکشان را بدست بیاورد.

• ایزوتسو پس از بازگشت از ایران به ژاپن، مطالعات و آثار خود را عمدتاً‌ در فلسفه‌های شرقی متمرکز کرد و می‌گفت این فلسفه‌ها در برخی نیازهای امروزین بشر که «تمدن غربی به تدریج، شکست خود را» در برآوردن آن «نشان می‌دهد»،‌ کارآمد هستند.

• کوجیرو ناکامورا استاد بازنشسته گروه مطالعات اسلامی در دانشکده ادبیات دانشگاه توکیو بر این باور است که ایزوتسو سه ابداع جدید در شناخت مکاتب عرفانی ارائه کرد. ناکامورا که 5 سال پیش مقاله‌ای با عنوان «اهمیت میراث توشی‌هیکو ایزوتسو برای مطالعه تطبیقی ادیان» در نشریه «گفتمان روشنفکری» نگاشته است، می‌نویسد پیش از هر چیز باید از پیشنهاد ایزوتسو به پژوهشگران یاد کرد. وی می گفت پژوهشگر باید با مکتب عرفانی که بررسی می‌کند همدلی داشته باشد، در عین اینکه با دقت تمام به بررسی معنی‌شناختیِ الفاظ در متون اصلیِ آن مکتب بپردازد به ویژه آنچه وی «خودآگاهی زبانی» یا توجه به فرآیند تولید زبان و الفاظ می‌نامد. این‌گونه است که پژوهشگر می‌تواند ماهیت ایمانِ افرادِ معتقد به آن مکتب را بهتر بفهمد و حس کند.

ابداع دوم وی، لزوم ترسیم نقشه بنیادین فلسفه شرقی به مثابه یک پایه اساسی در مطالعات تطبیقی میان ادیان است و مطلب سوم نیز مطالعاتی است که وی با ظرافت تمام در باب فلسفه شرقی صورت داده و از این راه منابع کم‌نظیری برای فهم عرفان فراهم ساخته است. در واقع فهمی که وی از فلسفه شرقی به ویِژه ساختارهای بنیادین و الگوهای مشترک آنها ارائه می‌دهد، مقدمه‌ لازم برای فهم ادیان شرقی از یک سو و عرفان‌های شرقی از سوی دیگر است.
 

• ایزوتسو علاقه ویژه‌ای به اندیشه‌های پست‌مدرن و اندیشمندانی چون دِریدا داشت که آشنایی شخصی با وی داشتند. توشی‌هیکو خود در این باره می‌گوید:«جهان بازنمایی‌شده،‌آنگونه که دریدا ترسیم می‌کند،‌ هر چیزی هست جز ثابت، پایدار و مستحکم. همه چیز شناور است. به نظر من این تصویر، جالبترین بخش از اندیشه‌های وی است. دیدگاه بودیسم نیز در مورد جهان، این است یعنی همان تصویری است که یک بودایی در خلسه از جهان دارد، پس از اینکه هزاران چیز را در ذهن خوداز بین می‌برد و کنار می‌زند.» وی همچنین نوشته است:«به نظرم عرفان در یک نگاه کلی، به یک معنا همان عملیات بازنمایی پست‌مدرن، منتها در چهارچوب ادیان سنتی است.»

در روزگاری که عرفان و معنویت روز به روز بیشتر مورد توجه واقع می‌شود و بحث و نقد و نظر پیرامون آن در قالب فرقه‌های متنوع و بعضاً خودساخته صورت می‌گیرد، افرادی چون توشی‌هیکو ایزوتسو تلاش کردند این نیاز دنیای جدید را بر مبنای بازآفرینی مکاتب عرفانی سنتی به ویژه از ادیان ریشه‌دار شرقی برآورده کنند. او در این کار، روحیه دینی و ایمانی را در کنار نوعی خودآگاهی علمی و بیطرفی‌ روش‌شناختی نسبت به ماهیت این مکاتب حفظ می‌کند. این خودآگاهی نسبت به کنه اندیشه‌‌های عرفانی و فلسفی، نه تنها نتیجه مطالعه زبان‌شناختی متون اصیل و انحراف‌نیافته در هر مکتب است بلکه ناشی از آگاهی نسبت به وجوه اشتراک آنها با یکدیگر در قالب یک ترسیم پست‌مدرن است.

اگر چه وحیانی‌بودن یک مکتب عرفانی و فلسفی (اگر مانند عرفان علی علیه‌السلام دست اول باشد نه مانند صوفیسم که صرفاً برداشتی خاص از عرفان علوی است) موجب عمق و صحت بیشتر در آن مکتب نسبت به مکاتب غیردینی (مانند بودیسم) می‌شود، اما از آنجا که مخاطب خداوند نیز عقل بشر است، ایزوتسو بر این باور است که هر دو نوع مکتب شرقی را می‌توان مخاطب پرسش‌های یکسان قرار داد و سپس نظاره‌گر اشتراکات و افتراقات آنها بود. یعنی مکاتب فلسفی و عرفانی در ادیان مختلف (مثلاً فلسفه‌ای که از تعالیم اسلام استخراج شده است یا همان فلسفه اسلامی)، به هر حال با وجود هر گونه برتری نسبت به مکاتب غیردینی، ماهیت عرفانی و جنس فلسفی دارند.

ایزوتسو به عنوان یک فیلسوف دین و عرفان که قرار نیست به مطالعه تاریخی ادیان (و در نتیجه موضع‌گیری نسبت به قطعیت صدور وحیانی دین) یا مطالعه تطبیقی میان خود ادیان (و در نتیجه موضع‌گیری نسبت به احکام و عقاید ادیان) بپردازد، از همین وجه مشترک کمک می‌گیرد و در همین وجه مشترک به مقایسه ساختارهای بنیادین می‌پردازد. اگر این ظرافت را به درستی درک نکنیم، خود را از فواید این‌گونه رشته‌های دانشگاهی و اندیشه‌های اسلام‌شناسانی چون ایزوتسو محروم می‌سازیم.